(Автор на сликата: Никола Мартиноски)

Живее ли експресионизмот денес, како дел од мултиуметноста или постмодерната или…?

Се разбира, пред сѐ со мошне богатата и голема уметничка оставнина на човековата цивилизација. Но дали како доминанта е „реинкарниран“ или е тоа можно да се случи во нашево време? Како на пример „препородот“ на романтизмот односно неоромантизмот?

Како најлесно се препознава експресионизмот? Доволни се основните предзнанија и сознанија:

Тој е насока, манир, мода или начин на изразување во ликовната уметност, книжевноста и музиката. Се јавува во првата деценија на 20. век како уметничко движење кое се разликува од импресионизмот со тоа што не посветува првенствено внимание на надворешните впечатоци, туку на тн. внатрешен субјективен израз на надворешниот впечаток, разработувајќи го често, без оглед на конвенционалните форми на изразување, во форма на непосреден шок или сензација.

Роден во ликовните и поетските немири на почетокот од минатиот век, експресионизмот според распонот на своите изразни средства претставува еден вид на широка еклектичка лепеза, служејќи се со многубројни уметнички стилови низ вековите-од примитивизмот, црнечката пластика и поезијата, до Египет, антиката и европскиот среден век. Како симптом на високо вознемирена нервна напнатост во предвечерието и во рамките на Првата светска војна, тој се јавува како израз на артистички и морален бунт против тромоста на духот во ликовното и книжевното творештво и се претвора во гласна негација на сите застарени методи и системи во поезијата, сликарството и пластиката.

Додека импресионизмот се претвори во академизирани шеми на вкусот, експресионизмот најави дека не создава свои артистички формули врз основа на впечатоци (импресија), туку врз основа на „експресија“, т.е. процеси кои според својата специфичност се обратни од впечатоците. Тој процес, наречен „експресија“, имаше за цел да симболизира некој вид на внатрешни, субјективни доживувања на уметникот, значи некој вид на естетска катарза, т.е. духовно и морално прочистување кое се јавува спонтано и исклучиво индивидуално, како документација на една психичка состојба. Притоа не водејќи сметка за стилската или естетската допадливост. Експресионизмот не „одразува“, имитирајќи ја природната или социјалната стварност. Тој антирационалистички и програмски ги разгледува естетските и општествените проблеми од аспект на трајна негација, изразувајќи се со сопствени средства и можности.

Како последица на крајната индивидуалистичка теза на експресионистите за целосна слобода на ликовната интерпретација, во ликовните уметности настанува распаѓање на цврстите фактури на сликата и скулптурата, премин во деформација, диспропорција и конечно архаична спекулација. Експресионизмот како движење не се појавил наеднаш. Во 90-тите години на 19. век во некои коимпозиции на Ван Гог веќе се јавува техниката на подоцнежниот експресионизам. Поизразити резултати експресионистите достигнале во прикажувањето на хипертрофираното трагично, гротескното и сатиричното. Претставници: Мунк, Ж. Руо, М. Шагал, Ф. Е. Делонај, Ш. Сутин и М. Громер.

Исотвремено со сликарството, и експресионистичката скулптура премина најнапред во екстремна стилизација на масите и плоштините, потоа во деформација и негација на стварните форми, завршувајќи конечно во апстракција и тн. апсолутна пластика.

Експресионизмот ни во книжевноста не се обѕира на формалната традиција, ниту на секојдневните програмски потреби, туку се обидува доживувањата да ги изрази спонтано и слободно, тргнувајќи однатре и не наследувајќи ја надворешната стварност. Тој е реакција на рационализмот и натурализмот и често се стреми кон краен индивидуализам. Иако како движење идејно и изразно е невоедначен, сепак општо се стреми кон нагласување на човечноста, возвишеноста на човечкото. За време на Првата светска војна посебно го истакнува антимилитаризмот, спротивставувајќи му се на духот на касарната и нечовечноста на војната. Во една своја варијанта е лирска, емотивна, морална и мисловна негација на стварноста, на која експресионистите реагираат и со острина на изразот. Сакајќи да ги изрази револуционерните расположенија на времето што го карактеризираат воени грозотии и повоена политичка и социјална борба, тие често во име на некоја повисока идеална хармонија се спротивставуваат на реалноста на апстрактен начин, борејќи се за духовно и морално прочистување на луѓето. За експреионистите е карактеристична и лексичка и стилска бујност, патетика, повишен тон, драматичност, визионерство и пренагласување на изразот. Експресионизмот од романтизмот ја наследува наклонетоста кон фантастичното и натприродното. Претставници: Т. Даублер, Г. Тракл, Е. Толер, Е. Коцбек, М. Крлежа и др.

Како стилска насока во музиката, експресионизмот се надоврзува на доцниот романтизам, а му е спротивставен на импресионизмот. Полн замав добива во 1908. со делата на претставниците на тн. Виенска школа. Значаен е стремежот за понирање во ирационалното, потсвесното, трансцеденталното, а внатрешното доживување се претставува нагласено субјективно, екстатички, попримајќи често карактер на гротеска, карикатура. Главни стилски обележја: отстапување од сите востановени правила во хармониската, мелодиската, ритмичката и формалната материја на композицијата. Се напуштаат тоналните хармонии и се преминува на атоналност, мелодијата е испрекината со паузи, се движи во големи скокови и станува атематична, односно лишена е од повторувања. Мерата и ритамот се ослободуваат од симетријата и се обликуваат местимично по примерот на џезот или под влијание на ритмиката на фолклорот. Во динамиката се дава предност на јаки спротивности, а во инструменталните форми се разбиваат или редуцираат на најмал опфат. Општо преовладува наклоеноста кон краток, збиен начин на изразување и концентрација на битното, што понекогаш се постигнува со истакнување само на еден музички елемент. Во музичкиот слог се испреплетуваат хомофонијата и полифонијата. Се јавува потреба од нова организација на музичката материја, што вродило со создавање на нов комопозициски метод- додекафонија и појава на нови музички насоки-необарок, неокласика, конструктивизам. Поизразити претставници: Б. Барток, А. Скрјабин, И. Стравински, П. Хиндемит, С. Прокофјев, Д. Шостакович, А. Касела, Г. Ф. Малипиеро и др.

Експресионизмот го зафати и театарот-сценографијата, начинот на глумечкото изразување, движењата на масите. Тој доаѓа до израз во претерано жива артикулација, имитирање на надворешната динамика на животот, доведување на сцена на маси на статисти, потоа во декламаторскиот тон, нагласената патетика, барање на необичното, фантастичното. Употребува разновидни светлосни и акустични ефекти, а илузионистичката опрема на сцената се заменува со фантастична декорација и филмска проекција.