Карл Рајмонд Попер (1902-1994) е познат филозоф со светско реноме. Бил професор на Универзитетот во Лондон, член на Кралското друштво, на Францускиот институт и на многу други научни академии. Спаѓа во најзначајните филозофи на 20. век. Неговиот критички рационализам и концепцијата на „отворено општество” пресудно влијаеле врз филозофијата, економските и општествените науки и политиката на западниот свет. Неговата теорија за „три света” решавачки придонела за проблемот тело/душа, односно заемното дејство помеѓу физичките промени и психичките процеси.
Главни дела: „Логика на истражувањето”, „Отвореното општество и неговите непријатели”, „Објективно сознание”, „Основни проблеми на теоријата на сознанието”.
Текстот што следи има наслов „За фер употреба“ и е преведен од неговото мошне инспиративно, предизвикувачко дело „Човекот на Европа“. Станува збор за говор одржан во Виена по повод 25-годишнината на австрискиот државен договор:
„Од мене очигледно се очекува да изберам тема која спаѓа во моето сопствено поле на интересирање. Од друга страна, таа исто така би требало да соодветствува на мојот сегашен повод-средба на странци Австријци во Виена по повод сребрениот јубилеј на единствениот државен договор.
Се сомневам дека темата што ја избрав да ја посветам на заемниот судир на културите ќе ги исполни овие очекувања, на сеќавањето на државниот договор и на тоа што му претходело. Со изразот „заемен судир на култури“ сакам англиската синтагма „culture clash“ (судир на култури) да ја преведам на германски.
Моето интересирање за судирот на културите е поврзано со моето интересирање за големите проблеми: проблемот на специфичноста и потеклото на нашата европска цивилизација. Делумниот одговор на ова прашање ми се чини дека е во тоа што нашата западна цивилизација е изведена од грчката цивилизација. И грчката цивилизација-единствен феномен-настанала од судир на култури, културите на источното Средоземно море. Тоа бил првиот голем судир на источните и западните култури и како таков се чувствувал. Со Хомер тој станал лајтмотив на грчката литература и литературата на западниот свет.
Насловот на моето излагање укажува на историската претпоставка дека таквиот судир не мора секогаш да доведе до крвави конфликти и разурнувачки војни, туку дека тој, исто така, може да биде плодоносен повод кој се стреми кон развој. Напротив, тој може да води кон развој на единствена култура каква што била кај Грците, која потоа во судир со римската оваа ја презела. По многу натамошни судири, особено со арапската култура, таа повторно оживеала во ренесансата, западната култура, во цивилизацијата на Европа и Америка за, на крајот, во натамошните судири да ги измени сите други култури на земјата.
Но дали оваа западњачка цивилизација е нешто добро, нешто вредно за фалба? Ова прашање кое барем од Русо секогаш одново се покренувало и особено од младите луѓе-кои со право се стремеле кон нешто подобро-е карактеристично за сегашната западна цивилизација, самокритична и кон реформи наклонета цивилизација на светот. Пред да проговорам нешто повеќе за мојата тема-судир на културите-би сакал да одговорам на ова прашање.
Верувам дека нашата западна цивилизација, и покрај сѐ што со право може да ѝ се забележи, е нешто најслободно, најправедно, најхумано, најдобро што сме научиле од историјата на човештвото. Таа е најдобра затоа што е најнаклонета на промени.
Секаде на земјата луѓето создале нови и мошне често различни светови на културата: светови на митот, поезијата, уметноста, музиката; светови на средства за производство, орудија, техника, стопанство; светови на моралот, правото, заштитата и помошта на децата, на болните, на немоќните и останатите страдалници. Меѓутоа, само во нашата западна цивилизација моралниот императив за лична слобода е прифатен во целиот и свет и, дотолку повеќе, во целиот свет е реализиран, и со него императивот на еднаквост пред законот, мирот, можните закани од употреба на сила.
Тоа е причината поради која нашата западна цивилизација ја сметам за најдобра која досега постоела; нејзе, извесно е, ѝ се неопходни подобрувања. Но на крајот таа е единствената цивилизација во која сите луѓе придонесуваат за тоа таа да се подобри, толку добро што ние можеме тоа да го разбереме.
На тоа треба да се додаде дека нашата цивилизација е мошне несовршена. Но тоа е само по себе разбирливо. Совршеното општество, како што лесно може да се забележи, е немоќно да ги оствари сите вредности кои општеството треба да ги реализира.; постојат и други вредности кои со нив стојат во коализија. Дотолку повеќе, од сите опшествени и лични вредности најмногу мора да биде ограничена слободата, бидејќи Хансовата слобода може премногу лесно да дојде во колизија со Петеровата слобода. Како што еднаш американски судија му рекол на обвинетиот кој се повикувал на својата слобода: „Слободата да ја употребите вашата тупаница е ограничена со носот на вашиот сосед“. Така доаѓаме до формулацијата на Имануел Кант дека задача на законодавството е најголемата можна слобода на секој поединец да ја усогласи со најголемата можна слобода на сите поединци заедно. Со други зборови, слободата, за жал, мора да се ограничи со закон, т.е. со поредок. Поредокот е нужна, речиси логички нужна противречност на слободата. Така е со сите, или речиси сите вредности кои би сакале да ги оствариме.
Ние денес на ист начин согледуваме дека и големата идеја за држава на благосостојбата има свои граници. Таа покажува дека е опасно да му се одземе на човекот одговорноста за своите блиски, напроптив, можеби е во многу случаи погубно на младите луѓе да им се олесни животната борба. Ми изгледа дека со укинување на непосредната лична одговорност животот за некои губи смисла.
Втор пример е мирот кој денес сите ние толку го сакаме. Ние сакаме, доколку би морале тоа да го сториме, да ги избегнеме или да ги ограничиме конфликтите. Од друга страна, едно бесконфликтно општество би било нечовечко. Тоа не би било човечко општество, туку мравја задруга. На крајот, не би смееле да превидиме дека големи пацифисти исто така биле големи борци; Махатма Ганди исто така бил борец за ненасилство.
На човечкото општество му е потребен мирот, но нему исто така му се потребни и идеални конфликти: вредности, идеи за кои ние би се бореле. Ние во нашето западно општество сме научиле-ние тоа го научивме од Грците-дека ништо добро не може да се постигне со мечеви, туку далеку подобро и потрајно со зборови и, најдобро, со разумни аргументи.
Значи, едно совршено општество не е можно. Но постојат и подобри и полоши општествени поредоци. Нашата западна цивилизација се одлучи за демократија како форма на општество кое може да се промени со зборови, и тука и таму-иако идентично-со разумни аргументи; со помош на разумна., т.е. фактичка критика; нелични критички промислувања какви што се карактеристични за науката, особено за природните науки на Грците. Значи, јас се изјаснувам за западната цивилизација, за науката и демократијата. Тие ни даваат можност да предупредиме некоја несреќа и реформите, кои државата на благосостојбата ги искусува, критички да ги просудуваме и, ако е потребно, натаму да ги унапредуваме. Јас исто така се изјаснувам за денес така често клеветената наука-која со помош на самокритика трага по вистината-и која со секое ново откритие не убедува дека толку малку знаеме дека е бесконечно нашето незнаење. Сите големи природонаучници биле свесни за своето бескрајно незнаење и неговата погрешливост. Тие биле интелектуални просјаци. Кога Гете вели: „Само просјаците се скромни“, јас додавам: „Само интелектуалните просјаци се нескромни“.
Пред да ги изложам своите гледишта за западната цивилизација и науката, пред сѐ за природните науки, и повторно да укажам на темата судир на културите, би сакал, сосема накратко, да укажам на едно плодоносно погрешно учење кое, за жал, е сѐ уште битна состојка на оваа западњачка цивилизација. Мислам на плодоносното погрешно учење за национализмот или поточно на идеологијата за националната држава; учење сѐ уште толку често застапувано и таканаречениот морален императив според кој границите на државата мораат да одговараат на границите на со нацијата наследени подрачја. Основната заблуда на ова учење или императив е претпоставката дека народите или нациите постојат многу порано од постоењето на државите-како глас, како природно тело-кое треба да биде создадено по мерка на државата; тие се навистина творби на државата.
Наспроти овој неспроведлив императив мора да стои важниот морален императив на заштита на малцинствата; императив според кој-јазички, религиозно, културно-малцинствата на секоја држава мораат да се заштитат наспроти придобивките на мнозинството; се разбира, исто така, и оние малцинства кои според бојата на очите, кожата или косата се разликуваат од мнозинството.
Наспроти целосната неспроведливост на принципот на национална држава, принципот на заштита на малцинствата не е така лесно спроведлив, но е сепак спроведлив. Напредокот кој сум го согледал на ова поле во текот на бројните поседи на Соединетите Држави од 1950-та година е далеку поголем отколку што сум мислел. Наспроти принципот на националитет, принципот на заштита на малцинството е очигледно морален принцип, како што е тоа на пример принципот на заштита на децата.
Зошто принципот на национална држава е неспроведлив кај нас и, особено во Европа, токму незамислив? Со ова прашање се враќам на темата судир на културите. Населението на Европа, како што се знае, е продукт на преселби на народите. Од настанокот на човекот дошол, еден по друг, бран од азиските степи за на јужниот, југоисточниот и пред сѐ карпестиот западен азиски полуостров, кого го нарекуваме Европа, да се подели на први доселеници и да се расцепи. Резултатот е: јазичен, етнички и културен мозаик; збрка, мешавина која е невозможно повторно да се разврзе.
Јазиците се сразмерно најдобар водич низ оваа збрка. Меѓутоа, тука постои повеќе или помалку со земјата сраснат природен дијалект или книжевен јазик кој своето настојување го изразува во величење на дијалектот, како што е тоа на пример мошне очевидно во холандскиот јазик. Други јазици-како францускиот, шпанскиот, португалскиот и романскиот-се продукт на насилното освојување на Римјаните. Сосема е очигледно дека јазичната збрка не може да биде сигурен пат низ етничката збрка, што мошне јасно се гледа кога се посматраат семејните имиња. Иако во Австрија и Германија многу словенски семејни имиња се заменети со германски, и на тој начин се изгубиле многу траги-познавам еден Бохушалек кој, ако добро се сеќавам, е променет во Болингер-насекаде се наоѓаат траги на словенско-германска асимилација. Бројни благороднички семејства во Германија, чии имиња завршуваат на -off, -ow, водат потекло од Словените, што пак не кажува ништо поодредено за нивните етнички обичаи, особено кај благородничките семејства кои меѓусебно се женеле и мажеле на големи оддалечености, наспроти, на пример, селаните вазали. Среде овие европски збрки настанала денес налудничавата идеја на принципот на националитет, пред сѐ под влијание на филозофите Русо, Фихте и Хегел, и секако како последица на Наполеоновите војни.
Се разбира, постоел претходник на национализмот. Но ниту римската, ниту древната грчка култура не биле националистички. Овие култури, напротив, настанале со судир на различни култури на Средоземното море и Блискиот исток. Истото важи и за грчката култура која сигурно дала најзначаен придонес за нашата западна култура; мислам на идејата за слободата, откритието на демократијата и критичкиот рационалистички принцип кој, на крајот, довел до модерните природни науки. Уште најрано настанатите дела на Грците-Илијадата и Одисејата, се пишувани сведоштва на судир на културите, овој судир е нивна сопствена тема; но тие, истовремено, се сведоштво за еден рационално протолкуван принцип. Токму во тоа е функцијата на Хомеровите богови кои инаку го објаснуваат неразбирливото, ирационалното (каков што е конфликтот помеѓу Ахил и Агамемнон): низ интересот и љубомората на ова премногу човечко обликување на боговите-ликови, богови чии човечки слабости се очигледни и понекогаш исто така критички се просудуваат. Особено лошо минува богот на војната Марс. Исто така е важно дека, барем во Илијадата и Одисејата, со исти симпатии минуваат негрците, како и Грците-Ахајци.
Овој критички и просветителски принцип го наоѓаме повторно во делата во кои-под влијание на грчката борба за слобода против агресијата на Персијанците-најнапред ја славеле идејата на слободата, особено во делата на Ахил и Херодот. Тоа не е национална слобода, туку слобода на човекот, пред се слобода на демократскиот Атињанин, која се спротивставува на слободата на поданиците на големиот персиски крал. Овде слободата не е идеологија, туку форма на живот која го прави животот подобар и повреден. Тоа јасно формулирано го наоѓаме кај Ахил Тациј, и, исто така, кај Херодот. Обајцата пишуваат како сведоци на судир на западни и источни култури, култури на слобода и деспотија; и обајцата сведочат за своето просветителско дејство кое води кон свесна критика на сопствената култура, и со тоа кон рационален и критички суд за историските митови. Во малоазиска Јонија таа води кон критичка космологија, критички спекулативни теории, архитектура на систем на свет и со тоа кон природните науки, кон трагање по вистинско толкување на природните појави. Може ли да се каже дека природните науки настануваат низ влијанието на рационалниот и критички принцип во митското толкување на природата. Кога зборувам за рационална критика, јас мислам на критиката од аспект на вистината: „Дали е нешто вистинито и може ли да биде вистинито?“
Бидејќи Грците не го поставувале прашањето на вистината на митските толкувања на природните појави, тие формирале теории кои довеле до зачеток на природните науки. И бидејќи го апсолвирале прашањето за вистината на митските приказни за древното доба, ги оформиле зачетоците на духовните науки.
Меѓутоа, Херодот-кого со право го нарекуваат татко на историската наука-бил повеќе од предвесник на духовните науки. Тој бил вистински откривач на критичкиот, просветителски карактер на судирот на културите-особено на грчката, египетската и месопотамиско- персиската култура.
Би сакал овде да раскажам една анегдота од историското дело на Херодот, која ја покажува токму историјата на воениот и културен судир со населението на Блискиот исток, посебно со Персијанците. Во оваа анегдота Херодот го покажува екстремниот и по малку ужасен пример за тоа дека разумниот човек мора да научи нештата кои му изгледаат сосема разбирливи да ги доведува под прашање.
Херодот (III, 38) пишува: „За време на своето владеење Дариј повика неколкумина присутни Хелени и ги запраша за кои пари би прифатиле да ги изедат своите татковци кога овие ќе умрат. Овие му одговорија дека тоа не би го направиле по никоја цена. А потоа Дариј ги повика Индите, кои се викале Калатијци, и кои ги јадат своите татковци, и ги запраша преку толкувач, за Хелените да го разберат разговорот, за кои пари тие би прифатиле да ги изгорат своите татковци кога ќе им умрат. Овие кренаа голема врева и го замолија да не продолжува да зборува. Значи, така стојат работите со обичаите“ (Историја на Херодот).
Херодот им ја раскажал оваа анегдота на своите грчки современици не само со намера да ги подучи да ги почитуваат туѓите обичаи, туку и спрема нештата кои се сами по себе разбирливи да се однесуваат критички. Јасно е и тоа дека и тој самиот доста научил од таквата културна конфронтација, но сакал во тоа да учествуваат и неговите читатели.
Него го восхитувале сличностите и разликите во обичаите и предавањето на митовите. Мојата хипотеза е дека овие разлики водат кон оној критичко- разионален принцип, кој стана битен за неговата и идните генерации и кој, како што се претпоставува, на крајот така решавачки влијаел врз европската култура.
