2. Времето и вечноста
Со Аристотел во дамнина и денес често разговарам за времето и вечноста. Обајцата знаеме не многу, но секако доволно за тие разговори да не бидат сведени на општи категории, на нивната сушност; траење-бескрајност, мерливост-немерливост, лично и заедничко веме наспроти едноста на вечноста, сè до човекот во нив додека е жив и по смртта. Доминираат наши лични промислувања и ставови, согласности и спротивставувања, но притоа она што го знаеме јас и тој најчесто е или во некаква почетна позиција или го ставаме во контекст.
На пример, досега не сме разговарале за Њутновото време како мерлива единица, односно тоа како движење по една линија со континуитет или дисконтинуитет. Само еднаш Аристотел го оправдуваше користењето на „тоа“ време во економијата, како мошне важно за нејзиниот динамичен развој. Јас, пак. го оспорував неговото значење во однос на дисконтинуитетот. Не се согласивме дека економијата нема и не треба да има свое време на дисконтиунитет, доколку се има предвид нејзината основна задача-да го брани и поттикнува развојниот континуитет на човекот и човечката заедница, во контекст на доволноста како модус вивенди.
На пример, кога е збор за времето и историјата јас и Аристотел се согласуваме дека тие не се во никаква корелација, а поготово не кога е збор за опстанокот на човекот и светот. Притоа, никогаш не сме разговарале за јулијанскиот и реформите на грегоријанскиот календар, ниту за општоприфатените мерни единици за времето, сончевото и ѕвезденото. Ни беа интересни сознанијата за помагалата за мерење на времето во минатото. Се согласивме дека песочниот часовник, водениот клепсидра и сончевиот гномон се ненадминливи од кварцните часовници зашто во нив и со нив мерната единица секунда има своја недосеглива димензија. За оној кому времето му е минливо само во однос на животот од раѓање до смрт, како што ми е мене и на Аристотел, таа е побавна или побрза во нив и со нив отколку во и со часовниците на нашево време. За некого може да е парадоксално, но за нас времето само по себе е вонвременско.
Не пропуштивме расправа со Стивен Хокинг за историјата на времето додека го читавме неговото знаменито дело „Кратка историја на времето“. Поточно за Биг бенг. Не му се спротивставивме со тврдењето дека тоа нема историја, туку со опстанокот на живиот и мртвиот свет во него. Да, тој мисли на системот на мерење на времето кој можеби бил поинаков пред Биг бенг. Дека нешто се случило пред него, но нема никакво значење. И покрај неприфаќањето од негова страна, во расправата ние останавме на ставот дека времето и пред и по Биг бенг не може да се поистовети со настан, каков било да бил и да е. Од проста причина што секој настан содржи движечко време, а самото постоење на времето воопшто не зависи од значаен или безначаен настан.
Му посочивме на неможноста од патување низ времето. Тоа го збуни најмногу. Имено, патувањето низ времето според нас не е можен феномен според теоријата на релативитетот, ниту измислица на научната фантастика, туку состојба на човечкиот дух. Тоа значи дека не станува збор за патување во негово минато или иднина движејќи се напред и назад. Значи, движење во сегашност како постојаност, истовремено како одживување и доживување. Хокинг нè потсети на временската машина како измислица, без која какво било патувањето низ времето воопшто не е можно. Јас и Аристотел сметавме дека му е познат проблемот на причинско-последичната врска меѓу минатото и сегашноста, па само му го наметнавме за промисла прашањето за безвременоста односно вечноста.
За вечноста, со акцент на неговата симболика и метафоричност јас и Аристотел го запишавме следново заедничко промислување во бележникот за животот и смртта во миг со слики и зборови:
„Тргнувајќи од непобитноста дека материјата, движењето и времето постојат вечно, вечноста не може да се назначи само како вонвременско и безмерно постоењето, туку и како свет на незаборав, на неизбришливи траги во бескрајноста на универзумот. Тоа не го негира постоењето на Господ надвор од времето, дека тој битисува во минатото и иднината како сегашност, ниту претставува своевидна филозофија на егзистенцијата. Тоа ја потврдува возвишеноста на творечкиот дух.
Човекот не може да ја разбере вечноста бидејќи е смртен, што значи со свој почеток и свој крај. И притоа нужно ѝ придава некаква просторна димензија. Својот творечки дух тој го толкува како иманентност на неговата несопирлива потрага по лично неизмерно време. Човекот не е творец еднаков на Бога, но е творец ако е човек.
Вечноста не може никако да се претстави, а змијата Уроборос, која си ја јаде опашката односно се изедува себеси, е симбол што содржи и нејзина негација. Исто како кругот во однос на светот меѓу стварноста и заумноста.
Вечноста во најголема мера е метафора на признание и вечна слава на достасан врв на творечкиот дух“.
На Алберт Ајнштајн му ветивме дека ќе ја имаме предвид неговата теорија на релативноста секогаш кога со причина или без неа одново ќе ни се наметне прашањето за времето и вечноста.
